ΤΟ ΚΑΡΑΒΙ ΣΤΗΝ ΛΑΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Το καράβι το γέννησε η ανάγκη, μα αυτή η σκληρή, η αναίσθητη, η αγέλαστη ανάγκη μεταπλάσθηκε, κατά κάποιον μυστηριώδη τρόπο, σε αγάπη, σε παλληκαριά, σε ανθουσιασμό, σε μεράκι, κι από ένα δεμάτι ξύλα, βουβό κι άψυχο, δίχως εμορφιά, δίχως πνοή, γίνηκε σιγά-σιγά, το εμορφότερο έργο των χεριών του ανθρώπου, έργο τέλειο, ολοζώντανο, που τον κάνει να το χαίρεται και να το θαυμάζη, σαν να μην το έκανε αυτός. Το καράβι είναι σαν τον άνθρωπο, που ο Θεός πρώτα έπλασε το κορμί του κι ύστερα του φύσηξε την ψυχή «και εγένετο εις ψυχήν ζώσαν»

Και αυτή η «ζώσα ψυχή» των καραβιών που αναφέρει ο Φώτης Κόντογλου στον Γιαβά τον θαλασσινό, με την σειρά της έχει εμπνεύσει τους καλλιτέχνες σε όλες τις μορφές της τέχνης.
Τα θέματα κάθε κλάδου δεν έχουν ενιαία μορφολογική αντίληψη, αλλά αποδίδονται σύμφωνα με κανόνες που υπαγορεύει κάθε φορά το υλικό, η τεχνική και η τοπική παράδοση και τα οποία πολύ συνοπτικά παρουσιάζουμε στα πλαίσια της εργασίας μας.

Λιθογλυπτική
Η λιθογλυπτική ασχολήθηκε κυρίως με τρία θέματα, το καράβι το ψάρι και την γοργόνα. Η απόδοση εδώ είναι αφαιρετική και περιορίζεται στις κύριες γραμμές. Την συναντάμε στους σκαλιστούς φεγγίτες, σε υπέρθυρα οικιών, σε μνημεία αλλά και σε τάφους καραβοκύρηδων.

Ξυλογλυπτική
Πλούσια σε μορφές, πολύτροπη σε τεχνικές και πολύμορφη σε χρήσεις. Επιβλητική παρουσία της τα μεγάλα σκαλιστά ακρόπρωρα που στόλιζαν την πλώρη των ξύλινων ιστιοφόρων πολλά από τα οποία σώζονται σήμερα στα μουσεία, αλλά μόνο μια αμυδρή εικόνα της ομορφιάς τους μπορούν να δώσουν, αφού το ακρόπρωρο λειτουργεί αισθητικά μόνο στη θέση του, στην πλώρη του καραβιού, με την κανονική του κλίση, και προπαντός μέσα στο θαλασσινό του περιβάλλον.
Άλλη κατηγορία ξυλόγλυπτων κατασκευών τα ομοιώματα καραβιών, ειδικά εκείνων που συναρμολογούνται μέσα στα λεπτόλαιμα μπουκάλια, ενώ καράβια ψάρια και γοργόνες σκαλίζονται σε νησιώτικα έπιπλα και κασέλες, ακόμα και σε τέμπλα εκκλησιών.

Μεταλλοτεχνία
Τα τάματα των ναυτικών σε ώρες χαράς ή κινδύνου που κρέμονται στα εικονοστάσια των μοναστηριών και των εκκλησιών, είναι συνήθως αργυρά ή επάργυρα ομοιώματα των πλοίων τους κατασκευασμένα από λεπτά επίπεδα φύλα, τα οποία με κτυπήματα κυρτώνονται για να δώσουν την ανάγλυφη μορφή στα πανιά και στο σκαρί.
Σπανιότερα αλλά με πλήρη πλαστική απόδοση των λεπτομερειών συναντάμε σε κοσμήματα με την προσθήκη ημιπολύτιμων λίθων.

Κέντημα
Ξεχωριστή θέση στο νησιώτικο κέντημα κατέχουν τα θαλασσινά θέματα, κυρίως το καράβι, η γοργόνα και το ψάρι. Μέσα σε πανηγυρική ατμόσφαιρα, τα πλουμισμένα καράβια, οι φιλάρεσκες γοργόνες και τα πολύχρωμα ψάρια γειτονεύουν με πουλιά, λουλούδια, ήλιους, κυπαρίσσια ανθρώπους. Αυτό το ετερόκλητο υλικό συντίθεται σε άρτιο και οργανωμένο σύνολο όπου το μέγεθος, το σχήμα και η θέση καθορίζονται από τις διακοσμητικές ανάγκες πέρα από κάθε λογική. Φημισμένα στον τομέα αυτό τα σκυριανά κεντήματα με τις γοργόνες.


Κεραμική
Το καράβι και το ψάρι είναι παραδοσιακά θέματα της ελληνικής λαϊκής κεραμικής. Το τρικάταρτο καράβι που πλέει σε ταραγμένη θάλασσα εμφανίζεται πολύ συχνά θαυμάσια ζωγραφισμένο σε πιάτα της λεγόμενης «ροδιακής κεραμικής».

Βοτσαλωτές αυλές
Σε πολλά νησιά του Αιγαίου (Σπέτσες, Σκύρο, Χίο, Μήλο, Κρήτη, Σύμη κ.α) συνήθιζαν να στρώνουν τις αυλές με βότσαλα βυθισμένα ως την μέση περίπου του πάχους τους σε ασβεστοκονίαμα. Με την τεχνική αυτή αποδίδονται, ιστιοφόρα που αρμενίζουν με ανοικτά πανιά, ψάρια, γοργόνες που άλλοτε κρατούν προστατευτικά τα καράβια και άλλοτε τα βουλιάζουν, πυξίδες άγκυρες, κανόνια.

Αγιογραφία
Η θάλασσα στη βυζαντινή ζωγραφική είναι μια βαθυγάλαζη επιφάνεια που αυλακώνουν λευκές σπείρες ή κυματιστές γραμμές, πυκνά και ρυθμικά βαλμένες για να παραστήσουν τον κυματισμό της από την πιο μεγάλη ηρεμία ως την πιο φοβερή τρικυμία. Λιμάνια και πολιτείες όταν ζωγραφίζονται, δεν απεικονίζουν συγκεκριμένους τόπους. Μόνο στα καράβια ο ζωγράφος σταματά περισσότερο και ζωγραφίζει με λεπτομέρειες την ιστιοφορία τους, τα σχοινιά και τους ναύτες σε δουλειές του καραβιού, και όλα αυτά φιλτραρισμένα με τη ματιά του Βυζαντινού που το συγκεκριμένο το κάνει αφηρημένο.
Οι περισσότερες παραστάσεις έχουν σαν θέμα τις σωτήριες επεμβάσεις του Αγίου Νικολάου του Αγίου Σπυριδώνα του Αγίου Διονυσίου.
Υπάρχουν επίσης και οι μικρού μεγέθους εικόνες-δεήσεις όπου στο πάνω μέρος ζωγράφιζαν την Παναγία ή τον προστάτη ‘Άγιο και στο κάτω μέρος το καράβι να αρμενίζει, και στις εικόνες-αφιερώματα που ιστορούσαν διασώσεις καραβιών από θανάσιμους κινδύνους χάρη στην επέμβαση της Παναγίας και των θαλασσινών Αγίων.

Θαλασσογραφία
Με το θέμα της απεικόνισης των καραβιών ασχοληθήκαν εκτός από τους κορυφαίους Νεοέλληνες ζωγράφους, και ένας μεγάλος αριθμό ταπεινών καί αυτοδίδακτων ζωγράφων πού στα πολυσύχναστα λιμάνια όπως καί κάποτε στις κατ’ εξοχήν ναυτικές περιοχές, συχνά παρουσιάζονταν με τά σύνεργά τους στον καπετάνιο (πού πολλές φορές ήταν ό πλοιοκτήτης) κάποιου καραβιού καί συνήθως εκλιπαρούσαν για κάποια παραγγελία, πού πρέπει να φανταστούμε ότι, έστω καί με τη χαμηλή αμοιβή πού ζητούσαν, τις περισσότερες φορές δεν επιτύγχαναν. Αυτοί λοιπόν οι βασανισμένοι βιοπαλαιστές, οι οποίοι συνήθως προέρχονταν από το ναυτικό επάγγελμα πού για διάφορες αιτίες είχαν εγκαταλείψει, είναι ο κυρίως « πλοιογράφοι», αύτοί πού έργάστηκαν στά διάφορα ναυτικά κέντρα τής Έλλάδος.
Εκτός από αυτούς έχομε πάντα και τους ναυτικούς εκείνους που είτε μέσα στα καράβια πού εργάζονταν είτε στη στεριά ζωγράφιζαν ερασιτεχνικά για να κάμουν το κέφι. τους. Αλλά καί στα λιμάνια τού εξωτερικού παρόμοιες καταστάσεις επικρατούσαν, αν καί στα μεγάλα κέντρα το επίπεδο τής παραγωγής ήταν αρκετά υψηλό καί ορισμένοι ζωγράφοι δεν διέθεταν μόνο τεχνική εμπειρία αλλά καί πραγματικό ταλέντο.
Η Χίος αντιπροσωπεύεται επάξια από ομάδα πλοιογράφων με κορυφαίους μεταξύ τους τον Αριστείδη Γλύκα και τον Χριστόφορο Κυλαδίτη.

Ζωγραφική
Η νεοελληνική λόγια θαλασσογραφία που εμφανίζεται σύγχρονα περίπου με την δημιουργία του Ελληνικού κράτους, δεν άντλησε από την πλούσια λαϊκή παράδοση αλλά από την τέχνη της Δύσης όπου σπούδασαν οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι του είδους. Τα μεγάλα καράβια του Βολανάκη και του Χατζή, τα περήφανα ιστιοφόρα του Αλταμούρα, δίνουν την θέση τους στα μικρά ιστιοφόρα και κυρίως στη βάρκα, στα έργα των Λύτρα, Τσόκλη, Βυζάντιου, Αξελού, Αστεριάδη, Χατζηκυριάκου –Γκίκα, Τέτση, Παπαλουκά, Κόντογλου και Οικονόμου, μέχρι τους δικούς μας Νίκο Γιαλούρη, Μπάμπη Κοιλιάρη, Αντώνη Τσατσαρώνη κ.α

Φωτογραφία
Η Ελλάδα είχε την τύχη να τραβήξει το ενδιαφέρον αρκετών πρωτοπόρων φωτογράφων όπως του Giuseppe Berinda, και του Frederic Boissonnas, ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου,.
Τον 20ό αιώνα, αρκετοί Έλληνες φωτογράφοι ασχολήθηκαν με εθνολογική φωτογραφία, όπως η Nelly’s, ο Π. Παπαχατζηδάκης, ο Ν. Μακάς και λίγο αργότερα, στα μέσα του αιώνα, η Βούλα Παπαϊωάννου, ο Σπύρος Μελετζής, ο Τάκης Τλούπας, ο Κώστας Μπαλάφας και άλλοι. Δίπλα σε αυτούς υπάρχουν και τα αρχεία των τοπικών φωτογράφων, όπως των Πάχων για τη Σύμη, του Μάρκου Δροσάκη για τη Σάμο και του Σ. Χουτζαίου για τη Λέσβο.
Η Θάλασσα και τα πλεούμενα του Αιγαίου αποτελούν ένα σημαντικό μέρος αυτού του φωτογραφικού υλικού, το οποίο μας δίνει μια αληθινή εικόνα της ναυτικής παράδοσης στην Ελλάδα πριν από μερικές δεκαετίες. Βλέποντας αυτές τις παλιές φωτογραφίες φαίνεται απίστευτο πόσο έχει αλλάξει η εικόνα αυτής της χώρας μέσα σε τόσο λίγα χρόνια. Ναυτικοί, ψαράδες και καραβομαραγκοί, θαυμάσια ιστιοφόρα, σκαριά που μοιάζουν να ξεχάστηκαν στα νερά του Αιγαίου από τη Βυζαντινή εποχή ή ακόμη παλιότερα, όλα αποτυπωμένα πάνω στις φωτογραφίες, που λες και οι δημιουργοί τους κατάφεραν να σταματήσουν για μια και μόνο στιγμή το χρόνο.