Ταρσανάδες: Τεχνίτες και εργαλεία (Μέρος 1ο)

Το κείμενο συντάχθηκε από τα μέλη της Περιβαλλοντικής Ομάδας: Μπάρα Αγγελική, Κοντού Εύα, Κοσσένα Αντωνία, Κουμέντη Γιάννη , Παληού Χριστίνα, Μανάρα Βασιλική, Σαλλιάρη Γιάννη , Σαλιάρη Κων/νου.

ΤΕΧΝΙΤΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ
Για την κατασκευή των ξύλινων πλοίων στους ταρσανάδες και τα καρνάγια του 18 και 19 αι., απασχολούνταν εξειδικευμένοι τεχνίτες, διαφόρων ειδικοτήτων, τόσο στη ναυπήγηση του σκάφος, όσο και για την κατασκευή του εξοπλισμού. Αναφέρονται μαραγκοί, καλαφάτες, τρυπανάδες, σιδηρουργοί διαφόρων ειδικοτήτων, ξυλογλύπτες, κατασκευαστές κουπιών, ιστών, σχοινιών τροχαλιών (μακαράδων).Επίσης είναι οι καραβομαραγκοί και οι ζωγράφοι, γλύπτες, και διακοσμητές που ήταν για να διακοσμούν μέσα το πλοίο.
Τα παρακάτω εργαλεία τα χρησιμοποιούσαν οι καραβομαραγκοί ,την εποχή πριν από την εμφάνιση του ηλεκτρισμού, στις αρχές του 20ου αι., και είναι δύσκολο να αποδειχτεί ότι είναι τα ίδια που χρησιμοποιούσαν κατά τον 18ο και 19ο αιώνα. Όμως, ακόμη και αν δεν είναι ακριβώς τα ίδια, είναι βέβαιο, ότι έχουν μεγάλη σχέση με τα εργαλεία των ξυλοναυπηγών των προηγούμενων χρόνων.
Τα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν ήταν αρκετά. Ήταν η σκεπαρνιά σκύλα, η σκεπαρνιά με τζίτζκα, η σκεπαρνιά κατσούνα, η σμίνη, η χειροπλάνη, το πισκί, ο τζινιαδόρος, το το προκοτρύπανο, το τζαβετοτρύπανο, το πετσοτρύπανο, το πασταγκούλο, το κινίσι, η ματσόλα καλαφάσματος, η αρίδα, η καροβίδα, ο καράβολας, το ροκάνι, το στενοστραβοκόκανο, κ.α.
Μερικά από τα εργαλεία που παρουσιάζονται,τα χρησιμοποιούσαν αποκλειστικά οι καραβομαραγκοί, ενώ πολλά απ’αυτά,ήταν και εργαλεία του στεριανού ξυλουργού-μαραγκού ή ξυλόγλυπτη.

ΞΥΛΟΝΑΥΠΗΓΟΣ
Τα ξύλα για την κατασκευή των σκαριών, προέρχονταν από δέντρα που διάλεγε συνήθως ο ίδιος ο ξυλοναυπηγός ή από ξυλεία εισαγωγής σε μορφή κορμών.
· Ξεκινούσε λοιπόν με πρώτο εργαλείο ένα μέτρο για να μετράει. Για τα μεγάλα κομμάτια κορμών, χρησιμοποιούσαν μετροταινία ή λέντζα όπως ονομάζεται. Πρόκειται για ένα σχοινί αρκετά μέτρα μακρύ, με κόμπους στις θέσεις των υποδιαιρέσεων ή διαφορετικά χρώματα.
· Μετά χρησιμοποιούσαν σκαλωσιές για να στερεώσουν το ξύλο. Τις σκαλωσιές τις ονόμαζαν και γα’ι’δάρες, ενώ τα ξύλα καλαφάτες.
Πάνω στη γαϊδάρα, στερέωναν τα κομμάτια ξύλου με ειδικά σιδερένια συνδετικά στοιχεία,με αιχμηρές άκρες,τα οποία ονομάζονται τζινέτια.

· Βασικά εργαλεία μετρήσεων, ήταν επίσης και το νήμα της στάθμης και η γωνία. Όλες οι οριζόντιες και κατακόρυφες μετρήσεις γινόταν με τη βοήθεια αυτών των δύο πολύ απλών εργαλείων. Το νήμα της στάθμης είχε ένα βασικό εξάρτημα, το βαρίδι,το οποίο μάλιστα, όπως και τα περισσότερα εργαλεία των ναυπηγών και όλων των μαστόρων,το έφτιαχναν με ιδιαίτερη αγάπη διακοσμώντας το με έναν εξαιρετικό τρόπο. Το βαρίδι κρεμόταν από το νήμα, ένα λεπτό σκοινί το οποίο δεν ήταν απλός σπάγγος γιατί θεωρούσαν ότι ο σπάγγος απορροφάει υγρασία και δε μπορεί να σταθμίσει καλά. Γι’ αυτό το λόγο,στρίβανε μαλλί και με το στριμμένο μαλλί έκαναν το νήμα.

Επίσης, βοηθητικό ήταν το ράμμα, το οποίο ονομαζόταν ’’στάφνη’’ και χρησιμοποιούταν για να οριστούν ευθείες γραμμές. Έχοντας το κατακόρυφο επίπεδο για το νήμα της στάθμης και χρησιμοποιώντας την γωνία, προσδιόριζαν το οριζόντιο επίπεδο. Συνήθιζαν μάλιστα να βαπτίζουν τη στάφνη μέσα σε λουλάκι για να αφήνει εμφανή ίχνη στο ξύλο που ήθελαν να μαρκάρουν. Ήταν μια πολύ έξυπνη και απλή τεχνική για να χαράζουν παράλληλες ευθείες γραμμές πάνω στη κυρτή επιφάνεια των κορμών.
Αφού πλέον είχαν στηρίξει το ξύλο καλά, το είχαν μετρήσει, σταφνίσει και σημαδέψει, ξεκινούσε η κατεξοχήν επεξεργασία, που ήταν η κοπή.
· Μια από τις βασικές ομάδες κοπτικών εργαλείων ήταν τα πριόνια.
Το βασικό πριόνι για εγκάρσια κοπή του ξύλου ήταν η κουργιαστή ή καρμανιόλα Το πριόνι αυτό απαιτούσε 2 άτομα για να το χειριστούν. Η λειτουργία του αντικαταστάθηκε σήμερα από το αλυσοπρίονο.
Για την κοπή του ξύλου παράλληλα με τα νερά του χρησιμοποιούσαν ένα μεγάλο πριόνι,το πεσκί(πισκί).Και αυτό απαιτούσε δύο άτομα που το κρατούσαν από τις ειδικές λαβές και είχε τη κλάμα κοπής στη μέση.
Μικρότερο απ’ το πισκί,για πιο μικρά ξύλα και πιο λεπτή δουλειά,ήταν το ξυριστάρι ή ξεγυριστάρι κατά ορισμένους, που έκανε το ξεγύρισμα του ξύλου, δηλαδή και πάλι τη διαμηκή κοπή.
Το κουραστάρι, ήταν ένα άλλο πριόνι για τη κάθετη στα νερά του ξύλου κοπή με μικρότερες διατομές από ότι η καρμανιόλα.
Υπήρχε βέβαια και μια σειρά από μικρότερα πριόνια. Τα συνηθισμένα πριόνια με την ορθογώνια λάμα σε διάφορα μεγέθη, καθώς και άλλα πιο ειδικά. Ένα από αυτά ήταν ο σβανάς με τριγωνική, κυρτή και μυτερή λάμα κοπής, που έκανε τη δουλειά της σημερινής ηλεκτροκίνητης σέγας, δηλαδή ψιλό κόψιμο.

Μια άλλη ομάδα κοπτικών εργαλείων είναι οι διάφορες παραλλαγές από το γνωστό τσεκούρι που το έλεγαν και μπαλτά.

Ένα πολύ βασικό και αποκλειστικά ναυπηγικό εργαλείο είναι η σκεπαρνιά. Είναι ένα μεγάλο σκεπάρνι σε διάφορες παραλλαγές και μεγέθη. Επίσης το κοινό σκεπάρνι προσαρμοσμένο στις ανάγκες της τέχνης, ήταν και αυτό ένα από τα βασικά εργαλεία του ξυλοναυπηγού.
Μια άλλη οικογένεια εργαλείων, οι πλάνες ή τα ροκάνια.
Υπήρχε μία μεγάλη κατηγορία από αυτά. Το μεγαλύτερο ονομαζόταν πάνιστρο και ήταν μακρύ(μέχρι μισό μέτρο),με μία στενή λεπίδα όχι πάνω από 2m.Αυτό χρησίμευε για να πλανίζουν μακριά ξύλα.
Υπήρχε και μία σειρά από μικρότερα ροκάνια. Ανάλογα με το πλάτος της λεπίδας τα ονόμαζαν μονά ή διπλά. Το γνωστό μας ροκάνι του ξυλουργού ήταν διπλό. Τα μικρά το ονόμαζαν απλώς εργαλεία και είχαν μία πολύ λεπτή και στενή λεπίδα. Υπήρχε τεράστια ποικιλία από αυτά και το καθένα είχε τη χρήση του. Με το καθένα έκαναν μία ειδική διατομή, ένα ειδικό ζωναράκι, ένα ειδικό χάραγμα στο ξύλο…κ.λπ.
Ένα ακόμη είδος μικρής πλάνης ήταν το παστράγκωνο. Πιανόταν με τα δύο χέρια για να πλανίζει κυρτά ξύλα, εσωτερικά,όπως για παράδειγμα τα ξύλα των νομέων, τα στραβόξυλα.

Βιβλιογραφία:
· «Τα παραδοσιακά εργαλεία του Ξυλοναυπηγού», από την εισήγηση του Δημήτρη Κ. Δερβενη, στο Συνέδριο «Ναυπηγική και πλοία στην Ανατολική Μεσόγειο», που πραγματοποιήθηκε στο Ομήρειο Πνευματικό Κέντρο Δ. Χίου στις 4-7 Ιουνίου 1994.
· ”Ελληνική Παραδοσιακή Ναυπηγική» , Κώστα Δαμιανίδη, εκδόσεις ΕΤΒΑ